W porównaniu z wodami pełnomorskimi życie w Bałtyku jest stosunkowo ubogie. Występuje tu znacznie mniej gatunków organizmów niż w sąsiednim Morzu Północnym. Liczba gatunków dennych (bentosowych) maleje w miarę przesuwania się na wschód i północ – od Kattegatu w kierunku Zatoki Fińskiej i Botnickiej. Główną przyczyną tego zjawiska jest spadek zasolenia.

Zakres zasolenia wód Bałtyku wynosi od 1 do 30 PSU (jednostek zasolenia praktycznego), co umożliwia bytowanie organizmów zarówno słodkowodnych, jak i morskich. Najliczniejszą grupę stanowią gatunki morskie o szerokiej tolerancji na zmiany zasolenia (euryhalinowe), takie jak dorsz, śledź czy krewetka. Mniej liczne są organizmy typowo słonawowodne, np. podwój wielki czy niektóre gatunki kiełży. W wodach przybrzeżnych oraz w wysłodzonych zatokach dominują gatunki słodkowodne, np. okoń, płoć i błotniarka stawowa.

Fitoplankton

Fitoplankton to mikroskopijne organizmy roślinne (glony), które biernie unoszą się w prześwietlonej warstwie toni wodnej. W Bałtyku stwierdzono obecność ponad 700 gatunków fitoplanktonu, spośród których dominują okrzemki, bruzdnice i sinice.

Skład gatunkowy i liczebność fitoplanktonu zmieniają się w zależności od regionu. W miarę przesuwania się z zachodniej części Morza Bałtyckiego na wschód, gatunki typowo morskie stopniowo ustępują miejsca formom słonawowodnym. W wodach przybrzeżnych, a zwłaszcza w wysłodzonych zatokach i zalewach, dominują już organizmy słodkowodne.

Bałtycki fitoplankton cechuje się wyraźną zmiennością sezonową:

• Zima: Fitoplankton występuje w bardzo małej liczbie. Większość gatunków przetrzymuje ten okres w formie stadiów przetrwalnych, np. jako spoczywające cysty.
• Wiosna: Wraz ze wzrostem nasłonecznienia i temperatury wody oraz dostępnością biogenów, rozpoczyna się intensywny zakwit okrzemek, a tuż po nim — bruzdnic. W sprzyjających warunkach liczebność fitoplanktonu może osiągać setki milionów komórek na metr sześcienny wody.
• Lato: W miarę dalszego wzrostu temperatury i wyczerpywania się składników odżywczych, okrzemki ustępują miejsca sinicom, które często posiadają zdolność asymilowania azotu atmosferycznego. W ostatnich latach obserwuje się intensywne zakwity sinic, co jest zjawiskiem niekorzystnym — wiele z tych gatunków ma charakter toksyczny lub potencjalnie toksyczny.
• Jesień: To czas ponownej dominacji okrzemek, choć pojawiają się wówczas inne gatunki niż te wiosenne. Niekiedy dochodzi również do zakwitów bruzdnic.

Zooplankton

Zooplankton to zwierzęce organizmy unoszące się biernie lub półbiernie w toni wodnej. W jego skład wchodzą zarówno jednokomórkowce, jak i wielokomórkowe organizmy o złożonej budowie, takie jak wrotki, skorupiaki, a także duże meduzy, np. chełbia modra i bełtwa. Licznie reprezentowane są również larwy ryb, wieloszczetów i mięczaków.

Zooplankton Bałtyku jest taksonomicznie ubogi, co wynika z ograniczonych warunków środowiskowych. Dominującą grupę stanowią skorupiaki, głównie:

• widłonogi (Copepoda)
• wioślarki (Cladocera)
• szczeponogi (Mysidacea)

Dość licznie występują także:

• wrotki (Rotifera)
• pierwotniaki (Protozoa)
• meduzy krążkopławów (Scyphozoa)

Do zooplanktonu zalicza się również jaja i larwy wielu gatunków zwierząt dennych, takich jak wieloszczety, skorupiaki, ślimaki, małże czy mszywioły, a także larwy ryb. Tę fazę rozwojową określa się mianem meroplanktonu.

Podobnie jak w przypadku innych grup organizmów zamieszkujących Morze Bałtyckie, również wśród zooplanktonu obserwuje się istotne zróżnicowanie składu jakościowego i ilościowego w zależności od regionu. W zachodniej części morza dominują morskie gatunki widłonogów (Copepoda). W miarę przesuwania się na wschód i północ coraz większe znaczenie zyskują gatunki słonawowodne, a w wysłodzonych zatokach i zalewach przewagę zdobywają organizmy słodkowodne, przede wszystkim wioślarki (Cladocera) i wrotki (Rotifera).

Rozwój zooplanktonu osiąga swoje maksimum w późną wiosną i latem. Wiosną w planktonie dominują widłonogi, natomiast w cieplejszych miesiącach letnich głównym składnikiem zooplanktonu stają się ciepłolubne wioślarki.

Jedną z charakterystycznych cech organizmów zooplanktonowych są dobowe wędrówki pionowe. Wieczorem wiele gatunków przemieszcza się ku powierzchni wody w poszukiwaniu pokarmu, którym zazwyczaj jest fitoplankton. Przed świtem zooplankton schodzi do głębszych, ciemniejszych warstw wody, unikając w ten sposób intensywnego światła słonecznego oraz drapieżników. W Bałtyku amplituda tych wędrówek może sięgać nawet 30 metrów.

Odżywia się drobnymi organizmami planktonicznymi, jajami ryb i mięczaków. Posiada komórki parzydełkowe, jednak produkowane przez nie toksyny nie stanowią zagrożenia dla człowieka. Jej ciało wykazuje charakterystyczną czteropromienistą symetrię, typową dla krążkopławów.

Fitobentos

Fitobentos to rośliny porastające dno morskie. W Bałtyku w skład roślinności osiadłej wchodzą:

• zielenice (Chlorophyceae), reprezentowane m.in. przez gałęzatkę oraz taśmę,
• brunatnice (Phaeophyceae), takie jak morszczyn,
• krasnorosty (Rhodophyceae), np. widlik i rozróżka,
• a także rośliny kwiatowe, jak trawa morska, należące do rodziny rdestnicowatych (Potamogetonaceae).

Morskie rośliny osiadłe występują jedynie w płytkich, naświetlonych wodach przybrzeżnych. Głębokość ich występowania limitowana jest przez minimalną ilość światła potrzebną im do procesu fotosyntezy. Ze względu na duże zmętnienie wód bałtyckich przenikanie światła w wodzie jest ograniczone, co sprawia, że najczęściej rośliny denne spotyka się do głębokości zaledwie kilku metrów.

Poszczególne grupy fitobentosu różnią się rodzajem barwników fotosyntetyzujących i do procesu fotosyntezy wykorzystują światło o różnej długości fali. Skutkiem tego jest pionowe rozmieszczenie poszczególnych grup roślin dennych.

Najbliżej powierzchni wody występują rośliny kwiatowe i zielenice wyposażone w chlorofile (barwniki zielone), niżej brunatnice posiadające ksantofile (barwniki żółte – fukoksantyna), a najgłębiej bytują krasnorosty, które zawierają jeszcze, oprócz wymienionych, fikobiliny (barwniki czerwone – fikoerytryna). W Bałtyku ze względu na pogarszanie się warunków świetlnych ten klasyczny układ pionowego rozmieszczenia został dość mocno zaburzony.

Zoobentos

Strefa płytkowodna (do ok. 40 m głębokości) charakteryzuje się największym bogactwem gatunkowym. Decyduje o tym nie tylko urozmaicona struktura dna, ale również występowanie roślinności, która zapewnia pokarm i schronienie. Dno głębsze, ubogie w światło i często dotknięte deficytami tlenowymi, nie stwarza równie korzystnych warunków.

W zależności od regionu i głębokości, dno Bałtyku może być piaszczyste, kamieniste, żwirowate, muliste lub mieszane. Najbogatszą faunę denną spotyka się na płytkim dnie kamienistym porośniętym glonami. Dominuje tu omułek jadalny (Mytilus edulis), którego zagęszczenie może osiągać nawet kilkadziesiąt tysięcy osobników na 1 m². Wśród ławic omułków występuje wiele innych gatunków, w tym skorupiaki (pąkle, kiełże), ślimaki, wieloszczety, wypławki i mszywioły.

Na płytkim dnie piaszczystym bioróżnorodność jest nieco mniejsza. Dominują tu zwierzęta zakopujące się w osadach: małże (małgiew piaskołaz, sercówka, rogowiec), wieloszczety (pygospio, nereida), skorupiaki (garnela, bełkaczek) oraz skąposzczety.

Na głębszym dnie mulistym również przeważają małże (głównie rogowiec), choć występują tu także wieloszczety (np. złotorunka, Scoloplos spp.) oraz skorupiaki, takie jak pontoporeja, pośródek i podwój wielki, a także sikwiaki.

W Bałtyku występują również gatunki obce, których obecność świadczy o niedostatecznym nasyceniu ekosystemu gatunkami rodzimymi.

Krab wełnistoszczypcy (Eriocheir sinensis) pochodzi z Azji Południowo-Wschodniej i zasiedla głównie słodkowodne rzeki i kanały. Jest to gatunek katadromiczny – dojrzałe osobniki migrują w dół rzeki, by rozmnażać się w wodach morskich. Do Europy został przypadkowo zawleczony na początku XX wieku, po raz pierwszy odnotowano go w 1912 roku w dorzeczu Wezery. Jego zasięg gwałtownie się rozszerzał, osiągając w latach 30. XX wieku ponad 1 mln km². Wkrótce jednak inwazja ustała. Obecnie krab notowany jest jedynie sporadycznie, prawdopodobnie ze względu na niskie zasolenie Bałtyku, które uniemożliwia skuteczny rozród.

Drugim gatunkiem przybyłym z odległych rejonów jest krabik amerykański (Rhithropanopeus harrisi), pochodzący z estuariów wschodniego wybrzeża Ameryki Północnej. Do Europy trafił najpierw do słonawych wód Holandii, a w latach 30. XX wieku był już obecny we Francji, zachodnim Bałtyku i Morzu Czarnym. W latach 50. masowo występował w Zalewie Wiślanym i Martwej Wiśle. Gwałtowny spadek jego liczebności nastąpił wraz ze wzrostem zanieczyszczenia wód.

Nekton

Nekton to duże zwierzęta, aktywnie pływające w toni wodnej. Należą do nich ryby oraz ssaki morskie. W Bałtyku spotykamy 230 gatunków ryb (HELCOM), a wśród nich gatunki morskie, słodkowodne oraz dwuśrodowiskowe. W Bałtyku rozradza się jedynie 109 spośród tych 230 gatunków ryb. Znaczna część gatunków występuje jedynie tymczasowo, bądź też stale, jednak bez odpowiednich warunków do rozrodu w naszym morzu. Ponadto żyją tu 4 gatunki ssaków morskich.

Gatunki typowo morskie występują głównie w Cieśninach Duńskich oraz w zachodniej i południowej części Bałtyku. W miarę przesuwania się na wschód i północ, gdzie wody stają się coraz bardziej wysłodzone, rośnie udział gatunków słodkowodnych. Wśród ichtiofauny Bałtyku obecne są również ryby dwuśrodowiskowe, przystosowane do życia zarówno w wodach słonych, jak i słodkich.

W wodach otwartych Morza Bałtyckiego występuje kilka gatunków ryb morskich o znaczeniu użytkowym. Do najważniejszych należą pelagiczne śledzie i szproty oraz przydenne dorsze i płastugi (skarp, stornia). Z ryb nieużytkowych na dnie głębokim występuje np. lisica. W wodach tych pojawiają się również gatunki z Morza Północnego: belona, sardela, ostrobok, witlinek.

Ryby morskie bytujące w strefie przybrzeżnej to głównie gatunki nieużytkowe. Wśród łąk trawy morskiej występują iglicznie i wężynki. Na płytkim dnie kamienistym spotkać można kura diabła, węgorzycę, ostropłetwca czy taszę. Dno piaszczyste zasiedlone jest przez dobijaki, tobiasze, stornie oraz kilka gatunków babek.

Babka bycza to obcy dla Bałtyku gatunek z rodziny babkowatych, po raz pierwszy odnotowany w Zatoce Gdańskiej w 1990 roku. Jego obecność w naszym morzu to przykład ekspansji gatunku inwazyjnego. Ojczyzną babki byczej są wody Morza Czarnego, Kaspijskiego i Azowskiego, skąd została zawleczona do Bałtyku prawdopodobnie w wodach balastowych statków. Gatunek ten znalazł w Bałtyku sprzyjające warunki do rozwoju, o czym świadczy nieustanny wzrost jego liczebności oraz stopniowe zasiedlanie coraz to nowych rejonów dna.

W wodach przybrzeżnych, zatokach i zalewach licznie występują ryby słodkowodne: okoń, płoć, sandacz, szczupak, jazgarz, leszcz, krąp i ciernik.

W Bałtyku żyje również kilka gatunków ryb dwuśrodowiskowych. Ryby anadromiczne – łosoś, troć i sieja – większość życia spędzają w morzu, a na tarło wpływają do nadbałtyckich strumieni i rzek. Węgorz jest rybą katadromiczną, co oznacza, że żyje w wodach słodkich, a rozradza się w morzu.

Jak wszystkie ssaki, oddychają tlenem atmosferycznym i muszą wynurzać się, aby zaczerpnąć powietrza. Podczas głębokich nurkowań ich tętno spowalnia. Są drapieżnikami, żywią się głównie śledziami, dorszami i skorupiakami.

Foki są rozdzielnopłciowe, a samce osiągają większe rozmiary niż samice. Młode przychodzą na świat zimą, okryte białym futrem, które zapewnia kamuflaż na śniegu. Karmione są mlekiem matki.

Morświn, zwany także świnią morską, to jedyny gatunek waleni naturalnie występujący w Morzu Bałtyckim. Jego globalny zasięg obejmuje płytkie, przybrzeżne wody półkuli północnej, od strefy umiarkowanej po subarktyczną. Najczęściej spotykany jest w estuariach, zatokach oraz w pobliżu portów. W Bałtyku obserwacje morświnów są wyjątkowo rzadkie ze względu na ich skrajnie niską liczebność.

Morświn jest drapieżnikiem – żywi się głównie rybami ławicowymi (śledziami, makrelami, sardelami, witlinkami), a także dennymi bezkręgowcami. Potrafi nurkować na znaczne głębokości w poszukiwaniu pożywienia. Zwykle pozostaje pod wodą około 1 minuty, jednak maksymalnie może przebywać pod powierzchnią nawet do 5 minut.

Jest to gatunek rozdzielnopłciowy, a samice są wyraźnie cięższe od samców. Ciąża trwa od 10 do 11 miesięcy, a noworodek karmiony jest mlekiem matki. Samice osiągają dojrzałość płciową w wieku 3–4 lat i mogą rodzić młode co roku – łącząc okres laktacji z kolejną ciążą.

W Bałtyku naturalnym zagrożeniem dla morświnów są szarytki (Halichoerus grypus), które znane są z odgryzania fragmentów tłuszczu z ich ciał. Największym zagrożeniem dla przetrwania tego gatunku są jednak sieci rybackie, w które morświny często się wplątują i toną, ponieważ – podobnie jak człowiek – oddychają powietrzem atmosferycznym.

Choć populacje morświnów w innych rejonach świata są względnie stabilne, bałtycka populacja jest krytycznie zagrożona. Od 2014 roku szacuje się, że w Bałtyku żyje zaledwie około 447 osobników. Morświny nie wykazują tak dużej inteligencji ani zdolności do interakcji z człowiekiem, jak delfiny, co sprawia, że są trudne w hodowli i nieprzystosowane do życia w niewoli, co dodatkowo utrudnia działania na rzecz odbudowy populacji.

Z uwagi na swój status, morświn w Bałtyku objęty jest ścisłą ochroną gatunkową.

Awifauna

Awifauna to ogół gatunków ptaków zamieszkujących dany obszar geograficzny, określone środowisko lub żyjące w danym czasie geologicznym. Bałtyckie wybrzeże reprezentują liczne gatunki mew, kaczek, łabędzi oraz gęsi.

Wybrzeże południowego Bałtyku jest regionem morskim wyjątkowo korzystnym do obserwacji i badań ptaków. Kontynentalne położenie morza sprawia, że ptaki morskie, które potrzebują oparcia o ląd, znajdują tu odpowiednie i urozmaicone miejsca dla lęgu i wypoczynku. Jest to także powszechnie znane zimowisko ptactwa z rejonów północnych.

Czy wiesz, że…