Bioróżnorodność

Porównując życie w Bałtyku do wód pełnomorskich, jest ono ubogie. W naszych wodach spotykamy znacznie mniej gatunków organizmów niż w sąsiednim Morzu Północnym. Ponadto liczba gatunków bentosowych zmniejsza się w miarę przesuwania się od Kattegatu do zatok: Fińskiej i Botnickiej. Jest to efekt niższego zasolenia wód bałtyckich.

Duży zakres zasolenia wód bałtyckich (1-30 PSU) pozwala na występowanie w nich różnych grup organizmów, od słodkowodnych do morskich. Najliczniejszą grupą roślin i zwierząt w Bałtyku są gatunki morskie o dużej tolerancji na zmiany zasolenia (np. dorsz, śledź, krewetka), mniej liczne są gatunki typowo słonawowodne (np. podwój wielki, niektóre kiełże). W wodach przybrzeżnych i wysłodzonych zatokach występują gatunki słodkowodne (np. okoń, płoć, błotniarka).

Niskie zasolenie Bałtyku uniemożliwia życie wielu gatunkom morskim, dlatego też w naszym morzu nie spotykamy np. szkarłupni czy głowonogów, które są bardzo wrażliwe na zmiany zasolenia (organizmy stenohalinowe). Do życia w Bałtyku przystosowały się tylko te rośliny i zwierzęta morskie, które mają duże zdolności adaptacyjne i mogą bytować w dużym zakresie zasolenia (organizmy euryhalinowe). Jednak nawet one musiały „wprowadzić” pewne modyfikacje, pozwalające im przeżyć w tym środowisku. Przykładowo część gatunków morskich występuje w Bałtyku w głębszej, przydennej warstwie wód nawet wówczas, jeśli ich naturalnym siedliskiem w Morzu Północnym są przybrzeżne płycizny (unikają w ten sposób wysłodzonej wody powierzchniowej). Zjawisko to określane jest mianem submergencji, czyli zagłębiania się. Niska wartość zasolenia Bałtyku sprawia również, że niektóre zwierzęta osiągają znacznie mniejsze rozmiary niż ich krewniacy w sąsiednim Morzu Północnym.

Liczba gatunków fauny dennej w Bałtyku, w zależności od zasolenia wody.

Krewetka bałtycka (Palaemonadspersus)

Kiełż (Gammarus sp.)

Krewetka atlantycka (Palaemon elegans)

Krewetka bałtycka (Palaemon adspersus)

Okoń (Perca fluviatilis)

Podwój wielki (Saduria entomon)

Płoć (Rutilus rutilus)

Błotniarka (Lymnaea sp.)

Fitoplankton

Fitoplankton to mikroskopijne organizmy roślinne (glony) biernie unoszące się w prześwietlonej warstwie toni wodnej. W fitoplanktonie Bałtyku stwierdzono obecność ponad 700 gatunków – dominują: okrzemki, bruzdnice oraz sinice.

Skład i liczebność fitoplanktonu w Bałtyku zmienia się geograficznie. W miarę posuwania się z zachodu na wschód zanikają stopniowo gatunki morskie, a ich miejsce zajmują formy słonawowodne. W wysłodzonych wodach przybrzeżnych, zatokach i zalewach wyraźnie dominują gatunki słodkowodne.

anabaena_lemmermannii

Anabaena lemmermannii

anabaena_sp

Anabaena sp.

aphanizomenon_cf

Aphanizomenon cf.

aphanothece_parallelliformis

Aphanothece parallelliformis

big_2nodularia_spumigena

Nodularia spumigena

big_dinophysis_acuminata

Dinophysis acuminata

W Bałtyku zauważyć można bardzo wyraźną zmienność sezonową. Wiosną, kiedy jest coraz więcej światła słonecznego, a woda ociepla się i znajduje się w niej dużo biogenów, rozpoczyna się zakwit okrzemek, a zaraz po nim bruzdnic. Zakwity te mogą być bardzo intensywne – w sprzyjających warunkach liczebność fitoplanktonu może sięgać kilkuset milionów osobników na m³ wody. Latem w miarę wzrostu temperatury wód oraz wyczerpywania się substancji odżywczych, okrzemki ustępują miejsca sinicom, zdolnym często asymilować azot atmosferyczny. Bardzo intensywne zakwity sinic obserwowane w ostatnich latach są zjawiskiem niekorzystnym, gdyż wśród nich znajduje się wiele gatunków toksycznych i potencjalnie toksycznych. Jesień to pora ponownego panowania okrzemek reprezentowanych jednak przez inne gatunki niż wiosną. Mogą również pojawiać się zakwity bruzdnic. Zimą liczebność fitoplanktonu jest bardzo niska – większość gatunków przeczekuje ten niekorzystny okres w postaci form przetrwalnych.

Fitobentos

Fitobentos to rośliny porastające dno morskie. W Bałtyku w skład roślinności osiadłej wchodzą zielenice (Chlorophyceae) reprezentowane m.in. przez gałęzatkę oraz taśmę; brunatnice (Phaeophyceae) np. morszczyn; krasnorosty (Rhodophyceae) reprezentowane np. przez widlika i rozróżkę, a także rośliny kwiatowe, takie jak trawa morska, będące przedstawicielami rodziny rdestnicowatych (Potamogetonaceae).

Rozróżka (Ceramium sp.)

Gałęzatka kłębiasta (Cladophora glomerata)

Trawa morska (Zostera marina)

Furcellaria sp.

Morszczyn pęcherzykowaty (Fucus vesiculosus)

Morskie rośliny osiadłe występują jedynie w płytkich, naświetlonych wodach przybrzeżnych. Głębokość ich występowania limitowana jest przez minimalną ilość światła potrzebną im do procesu fotosyntezy. Ze względu na duże zmętnienie wód bałtyckich przenikanie światła w wodzie jest ograniczone, co sprawia, że najczęściej rośliny denne spotyka się do głębokości zaledwie kilku metrów.

Poszczególne grupy fitobentosu różnią się rodzajem barwników fotosyntetyzujących i do procesu fotosyntezy wykorzystują światło o różnej długości fali. Skutkiem tego jest pionowe rozmieszczenie poszczególnych grup roślin dennych.

Najbliżej powierzchni wody występują rośliny kwiatowe i zielenice wyposażone w chlorofile (barwniki zielone), niżej brunatnice posiadające ksantofile (barwniki żółte – fukoksantyna), a najgłębiej bytują krasnorosty, które zawierają jeszcze, oprócz wymienionych, fikobiliny (barwniki czerwone – fikoerytryna). W Bałtyku ze względu na pogarszanie się warunków świetlnych ten klasyczny układ pionowego rozmieszczenia został dość mocno zaburzony.

Pionowe rozmieszczenie fitobentosu

Zooplankton

Zooplankton to organizmy zwierzęce mniej lub bardziej biernie unoszące się w toni wodnej. W skład tej grupy wchodzą zarówno zwierzęta jednokomórkowe, jak i wielokomórkowe organizmy o złożonej budowie: wrotki, skorupiaki oraz dorastające do kilkudziesięciu centymetrów średnicy meduzy – chełbia modra i bełtwa. Ponadto w zooplanktonie Bałtyku licznie występują larwy ryb, wieloszczetów oraz mięczaków.

Zooplankton Bałtyku jest taksonomicznie ubogi. W jego skład wchodzą głównie skorupiaki będące przedstawicielami widłonogów (Copepoda), wioślarek (Cladocera) i szczeponogów (Mysidaceae). Dość liczne są również wrotki (Rotifera), pierwotniaki (Protozoa) i meduzy krążkopławów (Scyphozoa). Do planktonu zwierzęcego zalicza się ponadto jaja oraz larwy wielu zwierząt dennych (wieloszczetów, skorupiaków, ślimaków, małży, mszywiołów), a także wielu gatunków ryb. Tę ostatnią grupę określa się mianem meroplanktonu.

Chełbia modra, z łaciny Aurelia aurita, to gatunek krążkopława występujący niemal we wszystkich słonych wodach świata, prócz wód Arktyki. Chełbie można spotkać w wodach przybrzeżnych. Wielkość ciała wynosi od 10 do 35 cm średnicy. Pomimo swoich rozmiarów zaliczane są do zooplanktonu. Kształtem przypominają okręgi, a ich ciało jest prawie całkowicie przezroczyste. Dzięki temu dobrze widoczne są u nich gamety kształtem przypominające podkowy. W zależności od płci gamety mają inne kolory – u samic są różowo – pomarańczowe natomiast u samców są zabarwione fioletowo. Chełbia odżywia się zooplanktonem, jajami ryb czy mięczaków. Posiada komórki parzące jednak substancje parzące wytwarzane przez nie, nie stanowią zagrożenia dla ludzi.

Występuje u nich symetria czteropromienista.

Chełbia Modra, fot. Weronika Podlesińska

Czy wiesz, że…:

W 1991 roku ponad 2000 meduz zostało wysłanych w kosmos promem kosmicznym Columbia w celu przeprowadzenia badań nad rozwojem ich w nieważkości.

Podobnie jak w przypadku innych grup zwierząt bałtyckich, tak i wśród zooplanktonu obserwuje się zróżnicowanie składu jakościowego i ilościowego w zależności od rejonu. Na zachodzie dominują morskie gatunki widłonogów. Im dalej na wschód i północ tym powszechniejsze stają się gatunki słonawowodne, a w wysłodzonych zatokach i zalewach gatunki słodkowodne, w tym głównie wioślarki i wrotki.

Zooplankton bałtycki rozwija się najliczniej w miesiącach późnowiosennych i letnich. Wiosną znaczny procent stanowią widłonogi, natomiast głównym składnikiem zooplanktonu letniego są ciepłolubne wioślarki.

Cechą charakterystyczną większości organizmów zooplanktonowych są wędrówki dobowe. Wieczorem zwierzęta te podpływają ku powierzchni wody w poszukiwaniu pokarmu, którym jest zwykle fitoplankton. Przed świtem opuszczają się w głębsze warstwy wody, unikając w ten sposób zbyt intensywnego oświetlenia. W Bałtyku amplituda wędrówek zooplanktonu może dochodzić do 30 m.

Zoobentos

Zoobentos to zwierzęta żyjące na dnie morskim. Wśród fauny dennej Bałtyku dominują przedstawiciele małży (np. omułek, sercówka, rogowiec bałtycki, małgiew piaskołaz), skorupiaków (np. pąkla, kiełż, podwój, garnela, krewetka), ślimaków (np. wodożytka), wieloszczetów (np. nereida) oraz skąposzczetów. Najbardziej zróżnicowane zespoły denne spotkać można na płytkim dnie kamienistym. O składzie fauny dennej Bałtyku decyduje wiele czynników. Do najważniejszych należą: głębokość i rodzaj dna, zasolenie, temperatura i natlenienie wody oraz dostępność pokarmu.

Strefa płytkowodna Bałtyku (do głębokości ok. 40 m) jest generalnie bogatsza w gatunki niż obszary leżące głębiej. Decyduje o tym nie tylko duże zróżnicowanie podłoża, ale również fakt, że na płytkim dnie porośniętym roślinnością występują dogodne warunki do zaspokajania potrzeb życiowych tych zwierząt (pokarm, schronienie itp.). Dno głębsze nie zapewnia takich warunków, a dodatkowo mogą występować tu okresowe bądź stałe deficyty tlenowe.

Bełkaczek wieloszczecik (Corophium multisetosum) fot. Archiwum MIR-PIB

Nereida (Hediste diversicolor) fot. Adam Adamski

Krabik amerykański (Rhithropanopeus harrisii) fot. Adam Adamski

Sercówka (Cardium glaucum) fot. Weronika Podlesińska

Podwoik bałtycki (Idotea balthica) fot. Adam Adamski

Dno bałtyckie, w zależności od rejonu i głębokości, może być: piaszczyste, kamieniste, żwirowate, muliste bądź mieszane. Najbogatszą faunę denną spotykamy na płytkim dnie kamienistym, porośniętym glonami. Główną rolę odgrywają tu gatunki osiadłe, w tym omułek jadalny, którego zagęszczenie może dochodzić do kilkudziesięciu tysięcy osobników na 1 m² dna. Wśród ławic omułka występuje duża ilość innych zwierząt np. skorupiaki (pąkle, kiełże), ślimaki, wieloszczety, wypławki, mszywioły.

Nieco mniejsze zróżnicowanie zoobentosu spotykamy na płytkim dnie piaszczystym. Dominują tu zwierzęta zakopujące się w miękkim podłożu: małże (małgiew piaskołaz, sercówka, rogowiec), wieloszczety (pygospio, nereida), skorupiaki (garnela, bełkaczek) oraz skąposzczety. Na głębszym dnie mulistym również najliczniejsze są małże (rogowiec), ale spotkać tu można również wieloszczety (złotorunka, scoloplos), skorupiaki (pontoporeja, pośródek, podwój wielki) oraz sikwiaki.

W Bałtyku odnajdujemy także imigrantów, których obecność świadczy o niepełnym wysyceniu biotycznym środowiska bałtyckiego. Krab wełnistoszczypcy (Eriocheir sinensis) pochodzi z Azji Południowo-Wschodniej, gdzie zasiedla wody słodkie – rzeki, kanały itp. Jest to gatunek katadromiczny, którego rozród odbywa się w wodach morskich, dlatego też osobniki dojrzałe w sezonie rozrodczym rozpoczynają wędrówkę w dół rzeki. W początkach naszego stulecia został on przypadkowo zawleczony do Europy; po raz pierwszy pojawił się w 1912 roku w jednym z dopływów Wezery. Od tego czasu zasięg jego występowania stale rozszerzał się i w drugiej połowie lat 30-tych krab ten zasiedlał już obszar ponad 1 mln km². Pod koniec lat 30-tych inwazja kraba wełnistoszczypcego nagle zakończyła się i obecnie notowane są jedynie pojedyncze osobniki tego gatunku. Czynnikiem, który ograniczył jego żywiołową ekspansję w Bałtyku, stało się zapewne niskie zasolenie naszego morza, niewystarczające do prawidłowego rozrodu. Kolejnym przybyszem z dalekich wód jest krabik amerykański (Rhithropanopeus harrisi). Jego ojczyzną są słonawe wody wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej. Swoją europejską wędrówkę krab ten rozpoczął od słonawych wód Holandii. Zasięg jego występowania szybko się rozszerzał i w końcu lat 30-tych notowano go we Francji, w zachodnim Bałtyku, a także w Morzu Czarnym. W latach 50-tych masowo występował także w słonawych wodach Bałtyku Południowego, zwłaszcza w Zalewie Wiślanym i Martwej Wiśle. Gwałtowny regres ilościowy tego gatunku stwierdzono wraz ze wzrostem zanieczyszczenia wód.

Nekton

Nekton to duże zwierzęta, aktywnie pływające w toni wodnej. Należą do nich ryby oraz ssaki morskie. W Bałtyku spotykamy 230 gatunków ryb (dane HELCOM), a wśród nich gatunki morskie, słodkowodne oraz dwuśrodowiskowe. W Bałtyku rozradza się jedynie 109 spośród tych 230 gatunków ryb. Znaczna część gatunków występuje jedynie tymczasowo, bądź też stale, jednak bez odpowiednich warunków do rozrodu w naszym morzu. Ponadto żyją tu 4 gatunki ssaków morskich.

Gatunki typowo morskie występują głównie w cieśninach duńskich oraz w zachodniej i południowej części Bałtyku. Przesuwając się na wschód i północ, gdzie wody są coraz bardziej wysłodzone, spotkać można coraz więcej gatunków słodkowodnych. Wśród ichtiofauny bałtyckiej występują też ryby dwuśrodowiskowe.

W wodach otwartych Morza Bałtyckiego występuje kilka gatunków ryb morskich o znaczeniu użytkowym. Do najważniejszych należą pelagiczne śledzie i szproty oraz przydenne dorsze i płastugi (skarp, stornia). Z ryb nieużytkowych na dnie głębokim występuje np. lisica. W wodach tych pojawiają się również gatunki z Morza Północnego: belona, sardela, ostrobok, witlinek.

Ryby morskie bytujące w strefie przybrzeżnej to głównie gatunki nieużytkowe. Wśród łąk trawy morskiej występują iglicznie i wężynki. Na płytkim dnie kamienistym spotkać można kura diabła, węgorzycę, ostropłetwca czy taszę. Dno piaszczyste zasiedlone jest przez dobijaki, tobiasze, stornie oraz kilka gatunków babek.

Babka bycza – to „nowy” w Bałtyku gatunek z rodziny babkowatych – po raz pierwszy znaleziono go w Zatoce Gdańskiej w 1990 r. Ojczyzną tej babki są wody mórz: Czarnego, Kaspijskiego i Azowskiego, skąd zawleczono ją do Bałtyku, prawdopodobnie w wodach balastowych statków. Znalazła tu dobre warunki do rozwoju o czym świadczyć może ciągłe zwiększanie jej liczebności, a także zasiedlanie dalszych obszarów dna.

Belona (Belone belone) fot. Archiwum MIR-PIB

Babka bycza (Neogobius melanostomus) fot. Piotr Bałazy

Dorsz (Gadus morhua) fot. Adam Adamski

Tobiasz (Ammodytes tobianus) fot. Adam Adamski

Iglicznia (Syngnathus typhle) fot. Adam Adamski

W wodach przybrzeżnych, zatokach i zalewach licznie występują ryby słodkowodne: okoń, płoć, sandacz, szczupak, jazgarz, leszcz, krąp i ciernik.

W Bałtyku żyje również kilka gatunków ryb dwuśrodowiskowych. Ryby anadromiczne – łosoś, troć i sieja – większość życia spędzają w morzu, a na tarło wpływają do nadbałtyckich strumieni i rzek. Węgorz jest rybą katadromiczną, co oznacza, że żyje w wodach słodkich, a rozradza się w morzu.

W Morzu Bałtyckim żyją tylko cztery gatunki ssaków morskich. Są to: szarytka, foka obrączkowana, foka pospolita oraz przedstawiciel waleni – morświn.

Awifauna

Awifauna to ogół gatunków ptaków zamieszkujących dany obszar geograficzny, określone środowisko lub żyjące w danym czasie geologicznym. Bałtyckie wybrzeże reprezentują liczne gatunki mew, kaczki, łabędzie oraz gęsi.

Wybrzeże południowego Bałtyku jest regionem morskim wyjątkowo korzystnym do obserwacji i badań ptaków. Kontynentalne położenie morza sprawia, że ptaki morskie, które potrzebują oparcia o ląd, znajdują tu odpowiednie i urozmaicone miejsca dla lęgu i wypoczynku. Jest to także powszechnie znane zimowisko ptactwa z rejonów północnych.